Vào đêm mồng 8.3.2022, lúc 20 giờ 30 phút, nhạc sĩ Văn Dung đã “tạ mùa đi” khi những bông hoa dâng tặng phái yếu đang còn nồng hương các nẻo đường Hà Nội. Hình như giữa những làn hương ấy còn có cả làn hương ngân nga cùng giai điệu từ “Những bông hoa trong vườn Bác” – một khúc ngợi ca trữ tình của người nhạc sĩ tài hoa này.
Văn Dung sinh ngày 15.1.1935 (tức ngày 11 tháng chạp năm Giáp Tuất, nên vẫn ẩn tuổi Tuất) hình như tại nơi sinh ra truyền thuyết “Bích Câu kỳ ngộ” nên chính nhạc sĩ cũng đã trở thành truyền thuyết trong làng nhạc Việt Nam.
Ở tuổi đôi mươi khi miền Bắc vừa giải phóng, Văn Dung tuy có năng khiếu âm nhạc, nhưng ông lại theo học nghiệp vụ báo chí để rồi trở về tờ báo nói là “Đài Tiếng nói Việt Nam” làm biên tập viên âm nhạc cho phong trào ca nhạc của nhạc sĩ và sinh viên Hà Nội. Lúc ấy, người anh trai của ông là nhạc sĩ Thế Song đang đứng trong tốp ca nam của Đoàn ca nhạc Đài.
Văn Dung bước vào tuổi “Tam thập nhi lập” đúng lúc chiến tranh phá hoại ở miền Bắc và quân Mỹ xâm lược miền Nam. Ông trình làng một hành khúc mới lạ mang tên “Giải phóng quân ta ra đi” viết chung với Triều Dâng – một người bạn đồng nghiệp cùng ở phòng ca nhạc nhưng là người Ô Môn – Cần Thơ tập kết ra Bắc. Bằng kinh nghiệm đã viết chung với Văn Lưu hành khúc “Ta là chiến sĩ giải phóng quân”. Trước đó, Triều Dâng đã cùng Văn Dung đi tới một ngôn ngữ hành khúc trẻ trung hơn. Năm nốt trắng mở đầu đoạn B hành khúc: “Đi – Giải – Phóng – Miền – Nam”, Văn Dung và Triều Dâng đã đưa vào đấy chất phơi phới của tuổi trẻ trên đường “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước – Mà lòng phơi phới dậy tương lai”. Trước Văn Dung, Tân Huyền trong “Nhớ về quê em” đã có giai điệu liền bốn nốt trắng: “Em – nắm – tay – mừng”. Văn Dung đã tạo ra ấn tượng của riêng mình khi thêm vào giai điệu nốt trắng thứ 5.
Sau đó không lâu, vào những ngày Hà Nội nghênh chiến máy bay Mỹ lần đầu năm 1967, bên cạnh một ca khúc thiếu nhi rất nổi tiếng của Phạm Đức Lộc – bài “Bé bé bằng bông”, cả trẻ con lẫn người lớn đều thích bài “Em đố mẹ em” của Văn Dung rất hóm hỉnh, ý nhị và duyên dáng: “Em đố mẹ em Mỹ rơi bao máy bay – Em đố mẹ em đếm trên đầu ngón tay – Mẹ bảo chịu thôi không sao đếm được – Máy bay giặc Mỹ nó rơi hàng ngày…”. Một ẩn dụ đầy chất thơ.
Nhưng Văn Dung không dừng lại, ông cùng nhiều nhạc sĩ khác dấn thân cùng cả dân tộc vào cuộc chiến tranh chống Mỹ. Khe Sanh là hiện thực của mùa xuân Tổng tấn công Mậu Thân 1968 mà Văn Dung dấn thân. Sau sự sáng tạo 5 nốt trắng cho hành khúc đầu tiên, ở hành khúc “Tiến về Khe Sanh”, Văn Dung dùng nhịp 1/4. Ông lý giải với người lính chiến trường, chân nào cũng là chân chính. Chân nào cũng mạnh. Nhịp 1/4 là nhịp chỉ có 1 phách mạnh. Hành khúc đã được ấn hành trong tập nhạc “Đường về Khe Sanh” do Nhà xuất bản Mỹ thuật – Âm nhạc xuất bản cuối 1968 với số lượng 17.150 bản. Người viết bài này còn lưu giữ được ấn phẩm “Đường về Khe Sanh” như một kỷ niệm với đàn anh Văn Dung: “Núi chắn trùng trùng chim bay mỏi cánh – Quân băng ngàn núi đêm vượt rừng sâu – Rừng Trường Sơn đêm đêm xôn xao nghe đoàn quân đi – Về Khe Sanh bấy lâu mong chờ hôm nay”.
Tuy nhiên, ở “Tiến về Khe Sanh”, Văn Dung mới chỉ sử dụng nhịp 1/4 ở đoạn A và A’. Còn đoạn B vẫn chuyển 2/4. Nhưng sau đấy 3 năm, cũng vào mùa Xuân của tuổi 36, Văn Dung đã mê mẩn đưa ra khúc hoan ca “Bài ca đường 9 chiến thắng” ngay khi chiến thắng đường 9 – Nam Lào mùa xuân 1971 tưng bừng trong cả nước, hạ gục ý đồ “Việt Nam hóa chiến tranh” của Mỹ. Khúc hoan ca này toàn vẹn nhịp 1/4. Một khúc hoan ca trữ tình, độc đáo: “Em nghe tin vui bên Đông Trường Sơn – Em nghe tin vui bên Tây Trường Sơn – Nghe sấm dội – Cả non ngàn – nghe bão nổi cả đôi miền…”. Khúc hoan ca dành cho tốp nữ đã dâng lên lai láng khi vào bè ở đoạn B: “Anh giải phóng quân năm nay ra đi – Mang lửa hờn căm bao năm nấu nung – Anh qua Tân Lâm chôn vùi Mỹ ngụy – Bão thép căm hờn dội lửa Sa Mưa – Đồi năm trăm – Kèn vang chiến thắng – Rộn trời Khe Sanh quân ta reo hò”. Tôi từng nói với Văn Dung, năm 1972, khi tham gia mặt trận Quảng Trị, có dịp ở đường 9 là tôi làm ngay chuyến “Du lịch chiến tranh” qua các địa danh có trong bài hát của ông. Văn Dung cười hóm hỉnh và hỏi: “Thế Kha có biết lời chế của bài này chưa?”. Tôi ngẩn người khi ông tự hát những lời tự diễu mình say sưa: “Ông Văn Dung ơi! Ông đang ở đâu – Ông đi theo ai ông đang tận đâu – Nghe tiếng vợ - gầm trên đầu - Nghe chó sủa – càng thêm sầu…”.
Có lẽ chính cái chất lãng tử, tự diễu cợt cũng là một năng lượng sáng tạo trong Văn Dung. Và nhờ thế, “Đường Trường Sơn xe anh qua” đã được xuất thần như một duyên nợ mà Văn Dung đã trả cho tuyến đường mà ông đã bao năm bươn trải, rong ruổi cùng mồ hôi và bao máu xương những người ra trận, đặc biệt là những nữ thanh niên xung phong với gương mặt tái xám vì sốt rét liên miên năm qua năm. Giai điệu rơm rớm làm sao, ve vuốt làm sao những nỗi niềm câm lặng: “Ơi cô gái Trường Sơn – Bao đêm em đi mở đường – Cho từng chuyến xe anh qua – Vang giọng hát em ngân xa”. Sự ve vuốt, an ủi đi sâu vào tâm cảm thiếu nữ: “Tuổi xuân em đến với núi rừng – Dù bom rơi mưa dông nắng lửa – Vượt hiểm nguy em băng băng qua – Mở đường xe anh ra tiền tuyến”. Tất cả dường như chuẩn bị cho sự thăng hoa của bốn nốt móc kép mở đầu đoạn sau: “Anh qua bao núi/cao – anh qua bao dốc/đèo” để rồi cộng hưởng đến cùng cực đến nhân bản: “Đường in trong tim anh – Đường in dấu chân em”. Tôi hỏi Văn Dung rằng, ông có biết bao nhiêu mối tình Trường Sơn được “đơm hoa kết trái” bởi ca khúc trữ tình đến nghẹn thở này không? Văn Dung cười với vẻ mặt phớt đời.
Hơi thở trữ tình nay đã được Văn Dung chuyển hóa vào một khúc ngợi ca Bác Hồ rất đặc sắc mà trước và cả sau ông, không ai làm được.
Vào thời điểm sau ngày thống nhất ít năm, âm hưởng nhạc trẻ đã bắt đầu thấm vào các nhạc sĩ sáng tác trên khắp đất nước, người mến mộ âm nhạc rất ngỡ ngàng và hân hoan khi nghe khúc ngợi ca “Những bông hoa trong vườn Bác” của Văn Dung. Một giai điệu ngợi ca danh nhân văn hóa thế giới – lãnh tụ của dân tộc nhưng không có gì lên gân, không quá hùng tráng, không quá mê đắm. Nó cứ hồn nhiên, cứ gần gũi như làn hương vô hình tỏa thơm vào tận sâu sa tâm hồn. Trịnh Công Sơn nói với tôi rằng “Những bông hoa trong vườn Bác” của Văn Dung là một mốc son trong lịch sử âm nhạc Việt Nam.
Tôi được quen và chơi với Văn Dung như một người bạn vong niên vào đầu thập kỷ 80 thế kỷ trước. Ông có nghe vài ca khúc của tôi được thu thanh ở Đài Tiếng nói Việt Nam và thấy cần chia sẻ. Tôi thì quá mến mộ ông nên cảm thấy đấy là niềm vinh dự bất ngờ. Càng ngày, anh em càng gần gũi nhau khi cùng những lúc ngồi với Văn Cao, Trịnh Công Sơn, Hồng Đăng, Tân Huyền, Trần Chung.v.v…
Không chỉ lãng tử, trữ tình, Văn Dung còn rất nhạy bén – cái nhạy bén của một nhà báo văn hóa. Cùng ông tham gia nhiều cuộc sáng tác cho địa phương, cho ngành, cho các binh quân chủng trong quân đội, luôn thấu phẩm chất này của Văn Dung rất nổi trội. Lòng ông cũng mênh mang lắm thì mới có thể rung lên trên từng nẻo đường đất nước. Nào là thẳng thốt như reo lên: “Về Cửa Lò về phố biển”, hay chất ngất nơi miền biên cương A Pa Chải. Văn Dung quảng giao, quan hệ rộng – Ai cũng yêu quý ông vì sự hồn nhiên lãng tử.
Là người kế nghiệp lãnh đạo Hội Âm nhạc Hà Nội, Văn Dung cùng các cộng sự đã đem đến những hoạt động khởi sắc cho làng nhạc Thủ đô bằng những đêm tôn vinh tác giả. Khi tôi còn văn phòng ở 59 Tràng Thi, ông hay ghé thăm, khề khà vài ly rượu và đưa ra những ý tưởng rất riêng về những hoạt động âm nhạc. Một con người luôn khoan hòa công tư từ bản chất.
Nhưng có ai cưỡng lại được thời gian. Thời gian cho ta tất cả và lấp đi tất cả của ta. Những ghé thăm nhau thưa dần. Rồi đến lúc đã không thể bước qua cánh cửa nhà mình. Nhìn thấy đấy, buồn thương đấy, nhưng bất lực. Chỉ còn biết chờ đợi cho đến thời khắc cuối cùng của cuộc “tạ mùa đi” ở tuổi 88 của ông đã đủ đầy Phúc – Lộc – Thọ - Khang – Vinh. Khúc tưởng biệt Văn Dung của tôi muốn dừng như một cây hương thương tiếc trong những dòng thơ nghèn nghẹn này.
Đã sống đến tận cùng sống
Đã thăng hoa chất ngất thăng hoa
Người đã reo ca giữa thực và mộng
Và bay đi cùng xuân xanh sắp xa.
ĐĂNG BÌNH LUẬN