Tranh: chân dung Arnold Schönberg, tác giả Egon Schiele, 1917
ARNOLD SCHÖNBERG (1874-1951)
Các nhà soạn nhạc hiện đại theo truyền thống cổ điển đều phải đối mặt với một thách thức chung, đó là làm sao cho ra đời những tác phẩm có vị trí vững chắc, thuyết phục được công chúng như những tác phẩm kinh điển của những Beethoven, Brahms và nhiều anh tài Cổ Điển, Lãng Mạn. Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 đã có vài tên tuổi chứng minh được sức cuốn hút độc đáo của riêng mỗi người, như Mahler, Debussy, hay Rachmaninov.
Trên thực tế, phần đông các nhạc sĩ thời bấy giờ coi công việc của mình là tiếp nối những gì mà các nhà soạn nhạc cổ điển đã bắt đầu, chứ không phải là lật đổ truyền thống đó, và điều ấy lại mâu thuẫn với dòng chảy sáng tạo cái mới.
Arnold Schönberg là một trong những những người đứng đầu dẫn dắt âm nhạc hiện đại với phương pháp sáng tác 12 âm, như một bước đột phá lịch sử.
Schönberg sinh ra ở Vienna, bắt đầu học violin từ năm 8 tuổi, sau đó tự học sáng tác. Vì ban đầu ông cũng học nhạc trên cơ sở những gì truyền thống để lại, nên các sáng tác đầu đời chịu ảnh hưởng của trường phái Lãng mạn thời kỳ cuối. Dần dà, ông đã đưa ra những thử nghiệm đổi mới từng chút trước khi đạt tới bước nhảy vọt 12 âm.
VERKLÄRTE NACHT
Tác phẩm lớn đầu tiên của Schönberg viết cho 6 nhạc cụ (sextet - lục tấu) có tựa đề Verklärte Nacht (Transfigure Night, 1899), cũng là một sáng tác mang phong cách Lãng mạn thời kỳ cuối. Cụ thể, Schönberg chịu ảnh hưởng từ Brahms ở tư duy cấu trúc và từ Wagner về ngôn ngữ hoà âm, bằng chứng là cách sử dụng chuỗi bán cung rộng rãi trong tác phẩm tương tự như Wagner đã làm trong opera Tristan und Isolde. Cùng với đó ông sắp đặt các ý nhạc cho các bè rất đầy đặn, liên tục nối tiếp, khiến biên giới giữa các ô nhịp như mờ đi… Tất cả thủ pháp đó khiến cho khán giả như lạc vào một không gian âm nhạc hư ảo, bị dẫn dắt bằng cảm xúc mãnh liệt khi cường độ thay đổi liên tục. Chính vì thế, người nghe Verklärte Nacht sẽ cảm giác khác rất nhiều so với phong cách rõ ràng, khúc chiết quen thuộc của cả thế kỷ 18, 19.
Về nguồn cảm hứng, bản nhạc có ý tưởng từ bài thơ cùng tên của Dehmel viết năm 1896, và một phần từ cảm xúc mãnh liệt của Schönberg dành cho em gái của thầy mình, người mà về sau ông lấy làm vợ.
Âm nhạc của Schönberg có thể được chia thành năm phần riêng biệt tương ứng với năm khổ thơ của Dehmel, mà cũng có thể không có tiêu chí nào tách bạch thành cấu trúc như thế.
Nội dung bài thơ khắc hoạ cảnh rừng đêm, dưới ánh trăng ngập tràn qua những bóng núi và cây cối, có đôi nam nữ dìu nhau bước đi và tâm tình. Cô gái thú nhận với người tình của mình rằng nàng đang mang thai đứa con với người cũ. Câu chuyện có vẻ ly kỳ nhưng không khí trong bài thơ lại vô cùng dịu dàng, bắt đầu từ nỗi tủi buồn của cô gái, đến khúc giữa là tấm lòng rộng mở của chàng trai và kết thúc với niềm hy vọng cho tương lai của đôi lứa.
Về chữ Verklärte trong tên bài thơ: từ Verklärte trong tiếng Đức được hiểu là “hoá thân”, “chuyển hoá”, trong bài thơ Verklärte có thể hiểu là sự chuyển đổi một điều gì đó, người nào đó, vật gì đó đến mức độ siêu nhiên, và khiến cho điều ấy, người ấy, vật ấy trở nên toả sáng cả bên trong lẫn bên ngoài. Xét về bối cảnh bài thơ, ta có thể thấy sự hiện diện của ánh trăng trải khắp không gian và cả ánh sáng của tình yêu kết tinh nơi đứa trẻ cô gái đang mang, và ánh sáng này có lẽ chính là ánh sáng từ Verklärte.
Đây là một từ khó dịch chính xác và toàn vẹn sang tiếng Việt, hoặc có lẽ vì vốn từ của cá nhân người viết còn hạn hẹp, chưa tìm được cách gọi phù hợp, vì vậy người viết xin dịch tạm bài thơ như sau:
Đêm rạng ngời
Rừng trọc lạnh lẽo, đôi người bước
Trăng theo sát theo, hút mắt nhìn
Trăng đi theo những bóng sồi cao
Ánh thiên hà không mây nào che khuất
Những ngọn đen nhấp nhô vươn cao
Thanh âm cất lên, người nữ nói:
“Em mang thai không phải của anh
Đi cùng anh đây, lòng tội lỗi
Em đã khiến chính mình đớn đau,
Chẳng còn tin vào hạnh phúc nữa
Mà vẫn mỏi mòn hằng khát khao:
Phúc phận làm mẹ, là lẽ sống, và nghĩa vụ.
Thế mà em vẫn cứ cả gan
Để thân gái đây, trong run rẩy
Cho một kẻ lạ vòng tay ôm
Em nghĩ mình đã được ban phước
Nhân quả giờ đây đời trả lại
Và em được gặp anh, hỡi anh”.
Nàng vẫn bước đi, bước vụng về
Ngước nhìn lên cao, trăng vẫn theo
Mắt huyền đăm đăm trong vầng sáng
Tiếng chàng trai kia cất trả lời:
“Đừng để bé con em đang mang
Thành gánh quá nặng cho tâm hồn
Kìa xem thiên hà tỏa rực rỡ
Rạng ngời tràn ngập khắp chung quanh
Em và anh trôi giữa biển lạnh
Nhưng vẫn truyền nhau một hơi ấm
Từ em, trong anh, từ anh, trong em”.
Hơi ấm ấy hóa phép cho con của kẻ lạ
Rồi em sẽ sinh thành con anh
Em trao cho anh hào quang đó
Là cho anh được một đứa con”.
Chàng quàng tay ôm eo cô gái
Nụ hôn nồng, lan cả không gian
Đôi lứa bước xuyên đêm rạng ngời.
Nghe tác phẩm tại đây https://youtu.be/vqODySSxYpc
ĐĂNG BÌNH LUẬN