Tranh: Don Juan và tượng Commendatore (Don Juan and the Statute of the Commander) - Alexandre-Évariste Fragonard, nửa đầu thế kỷ 19.
Mozart "chạy deadline"
Áp lực công việc có thể gây tâm lý căng thẳng cho bất cứ ai, nhưng có lẽ, với Mozart, "deadline" không phải điều gì gây khó dễ: ông chỉ còn 1 ngày đêm để hoàn thiện ouverture cho vở opera Don Giovanni trước giờ công diễn ở Praha năm 1787, mà đến phút chót vẫn hoàn thành, bản nhạc giao cho nhạc công vẫn còn ướt mực. Nhà nghiên cứu Maynard Solomon đã kể lại trong cuốn Mozart, a life về quá trình sáng tác này như sau:
"…việc sáng tác Don Giovanni là công trình chủ yếu của Mozart trong ít nhất 3 tháng […]. Theo một giai thoại nổi tiếng, Mozart đã làm việc suốt đêm, Constanze đã nỗ lực giữ cho chồng tỉnh táo bằng nhiều cách để Mozart soạn xong được ouverture vào sáng ngày 29 tháng 10 […]: "Những người sao chép vừa kịp hoàn thành bản nhạc cho buổi biểu diễn", và dàn nhạc phải thị tấu. Mozart nhận xét: "Có mấy nốt rớt cả xuống sàn, thật! Nhưng tổng thể khúc ouverture lên rất ổn".
Hiểu về ouverture Don Giovanni như thế nào?
Câu hỏi thường gặp nhất đối với các tác phẩm cổ điển có lẽ là “bản nhạc này có ý nghĩa gì?”. Đây không phải câu hỏi dễ trả lời, nhưng đối với một số tác phẩm, vì có bối cảnh nhất định, ta vẫn có thể bóc tách được ý đồ của tác giả trong mỗi nét nhạc. Thời Mozart các ouverture không nhất thiết liên quan tới vở nhạc kịch, nhưng Mozart lại chủ trương gắn kết hai phần với nhau để có thể tạo lập một tác phẩm trọn vẹn. Vì thế, trong ouverture vở Don Giovanni, nhiều yếu tố âm nhạc được lấy từ phần opera để khắc hoạ hình tượng nhân vật cũng như xây dựng trước cho khán giả bầu không khí chung. Như vậy, để hiểu về ouverture Don Giovanni, người nghe có thể tìm hiểu về chính nội dung vở opera Don Giovanni: vở kịch có chủ đề về chàng Don Giovanni/Don Juan, một tay chơi đào hoa chuyên quyến rũ phụ nữ - nhân vật nổi tiếng trong văn hoá Tây Ban Nha.
Theo nguyên gốc, Mozart thiết kế khúc ouverture dẫn thẳng vào màn 1, thể hiện rõ rằng khúc ouverture là một phần không thể tách rời với cả vở opera. Đồng thời, ông cũng đưa luôn vào ouverture cả chủ đề hình tượng các nhân vật chính, phối hợp nhuần nhuyễn cả tính "kịch" và tính "hài" - hai đặc trưng của một dramma giocoso mà Mozart mô tả về vở nhạc kịch.
Khúc ouverture gồm hai phần ở hai tốc độ khác nhau: phần dẫn nhập ngắn ở tốc độ andante chậm rãi, phần sau là một cấu trúc sonata ở tốc độ allegro sôi nổi. Những hợp âm ở ngay mở đầu là motif đại diện cho nhân vật Commendatore - cha của một trong những người đàn bà mà Don Giovanni theo đuổi, và ông đã bị Don Giovanni đoạt mạng. Âm hưởng của những hợp âm này rất nặng nề, dữ dội, thể hiện cơn giận dữ và ý răn đe Giovanni. Motif này sẽ trở lại vào cuối vở opera, khi Commendatore hiện hồn vào bức tượng đá, đối thoại với Don Giovanni, uốn nắn hắn để mong hắn cải tà quy chính. Theo sau motif này là âm hình nốt chấm dôi lặp lại liên tục (sự lặp lại một motif liên tục còn gọi là ostinato), rồi tới chuỗi nốt chạy của bè violin 1 và flute, với cường độ mạnh – nhẹ thay đổi khó lường, tạo bầu không khí kịch tính, đầy hiểm nguy rình rập, như điềm báo về một cái kết thảm của Don Giovanni không chịu hoàn lương.
Một trong những đặc trưng sáng tác thể hiện tài khéo của Mozart là khả năng chuyển giao nhiều trạng thái, cung bậc cảm xúc tương phản một cách đột ngột, gây bất ngờ mà vẫn thuyết phục người nghe hoàn toàn: sau phần dẫn nhập bi tráng, tăm tối, sức căng của âm nhạc được làm dịu ngay khi bè dây đưa các nét chạy về không khí sôi nổi, tươi vui, dắt vào phần allegro nhanh nhẹn và giới thiệu chủ đề 1 của phần trình bày. Lúc này, chủ đề 1 thể hiện một Don Giovanni tràn năng lượng, có chất hài hước, giễu cợt.
Sau khi Mozart mất, Johann Andre đã soạn chỗ kết cho khúc ouverture để có thể đem diễn riêng - đây là phiên bản mà chúng ta thường nghe trong một buổi hoà nhạc nhiều tác phẩm.
Ouverture Don Giovanni được trình diễn trong buổi Hoà nhạc 14 tháng 9 tại Nhà hát Lớn Hà Nội do Dàn nhạc giao hưởng Việt Nam và nhạc trưởng Lê Phi Phi thực hiện.
ĐĂNG BÌNH LUẬN