Tác giả: Hoàng Vân

Vào tháng chín năm 1985, nhạc sĩ Hoàng Vân được cử làm đại biểu Hội nghị quốc tế với chủ đề "Âm nhạc và ca hát các nước châu Á" do CIMT (Conseil International de la Musique Traditionnelle, Hội đồng Âm nhạc truyền thống quốc tế) tổ chức ở Ulan Bator, thủ đô Mông Cổ. Dịp này đã cho phép ông suy ngẫm và nhìn lại những gì đã làm và những gì sẽ phải làm trong nền âm nhạc nước nhà mười năm sau khi thống nhất đất nước và bốn mươi năm sau giành lại độc lập được thể hiện trong bài tham luận. Cũng là bốn mươi năm sau ngày mà nền âm nhạc Việt Nam đương đại phôi thai những ca khúc đầu tiên.

Xin đăng lại bài tham luận này vì tính thời sự của nó vẫn còn nguyên giá trị  cho ngày hôm nay, tức là gần bốn mươi năm sau khi bài tham luận được đọc ở hội nghị quốc tế này.

Tham luận tại Hội đồng Âm nhạc truyền thống quốc tế (CIMT),

Thưa chủ tịch,

Thưa quý vị,

Cuộc Hội thảo chờ mong bấy lâu, cuối cùng đã đến.

Cho phép tôi được bày tỏ lòng cảm ơn chân thành của đoàn đại biểu Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam đến Ban Chấp hành Trung ương Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ, Chính phủ và nhân dân nước Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ, cảm ơn ông chủ tịch N. Jantson và gửi lời chào mừng nồng nhiệt đến các quý vị đồng nghiệp hiện diện hôm nay.

Nhờ sự đóng góp quý báu và đầy sáng tạo của các quý vị đại biểu từ nhiều quốc gia, các thành tựu của các kỳ hội nghị trước đã để lại dư âm vang động và sâu sắc trong đời sống âm nhạc, sự giao lưu ấy cho phép âm nhạc hòa bước theo nhịp phát triển phồn vinh trên đất nước tươi đẹp của tất cả chúng ta. Hơn bao giờ hết, hoạt động âm nhạc ngày càng tiệm cận lý tưởng hòa bình, dân chủ và tiến bộ của loài người. Và như vậy, vai trò của hội nghị năm nay trong việc thắt chặt những quan hệ và giao lưu của sự nghiệp âm nhạc giữa các dân tộc lại càng quan trọng và có ý nghĩa.

Thưa quý vị,

Ở đất nước chúng tôi, người xưa có câu: "Thanh âm là văn của nhạc, hòa bình là gốc của nhạc" (Nguyễn Trãi), và ngày nay, chúng tôi vẫn tiếp tục kế thừa truyền thống tốt đẹp của tổ tiên theo phương châm: "Học xưa vì nay, học ngoài vì trong".

Phương châm đó có mục đích huy động mọi tài năng, mọi hoạt động âm nhạc để xây dựng một nền âm nhạc dân tộc và hiện đại. Đương nhiên "dân tộc – hiện đại" không có nghĩa là dân tộc cộng với hiện đại. Tất cả những tinh hoa của nền âm nhạc cổ truyền cùng với những tinh hoa của những thành tựu âm nhạc của các dân tộc và các quốc gia trên thế giới đều được tiếp thu một cách có chọn lọc qua những công trình nghiên cứu công phu trên hai lĩnh vực sáng tác và biểu diễn. Chúng tôi cũng đã từng trải qua những bước đi ban đầu mà sự ấu trĩ là khó tránh khỏi. Người Việt Nam chúng tôi rất yêu chuộng âm nhạc cổ truyền Việt Nam, cũng như nhạc châu Á, châu Phi và châu Mỹ La-tinh. Trong những bước đi ban đầu ấy quả thực đã có những lúc trong nghiên cứu, giảng dạy và sáng tác cũng như biểu diễn có sự ứng dụng trong một phạm vi nào đó những hệ thống giáo trình chưa được "tiêu hóa", những khái niệm từ chương xa lạ với truyền thống dân tộc và khu vực.

Trải qua những năm tháng dài trong công cuộc bảo vệ và xây dựng đất nước một cách kiên trì trong những hoàn cảnh không thuận lợi, chúng tôi luôn luôn nuôi dưỡng lòng khát khao về một viễn ảnh hòa bình và hạnh phúc trong lao động xây dựng Tổ quốc, và trên khắp đất nước đâu đâu cũng vang lên những âm thanh và nhịp điệu của tất cả mọi thể loại âm nhạc đa dạng và phong phú.

Hình ảnh chú bé chăn trâu thổi sáo và thả diều trên những cánh đồng lúa nước, ống sáo trúc nhỏ trên môi và cơn gió chiều thổi qua ống tre trên những chiếc diều lớn hòa quyện với nhau gợi nên những cảm xúc quê hương vô cùng sâu sắc. Hình ảnh những ngày hội được mùa, những ngày Tết cổ truyền với những cuộc hát xướng tưng bừng, những đêm diễn Tuồng náo nhiệt, mang lại niềm vui hạnh phúc cho dân làng cùng được song song tồn tại với hình ảnh tấm màn nhung của nhà hát kéo lên cho những màn trình diễn ca nhạc kịch, vũ ba lê, hòa nhạc dân tộc và dàn nhạc giao hưởng và các thể loại nhạc thính phòng, nhạc nhẹ của thanh niên. Trong thời gian qua, tất cả đã trở thành một hiện thực trên đất nước chúng tôi không còn là một viễn ảnh xa xôi nữa. Mặc dù sự phát triển hiện nay còn có khoảng cách chưa đáp ứng được so với nhu cầu của đời sống.

Điều đó luôn luôn và mãi mãi đặt ra cho những nhà hoạt động âm nhạc, nhà soạn nhạc và nhạc sĩ của chúng tôi những thử thách và yêu cầu mới trên những kích thước ngày càng cao hơn và sâu hơn. Trên con đường xây dựng một hệ thống lý luận hoàn chỉnh của một nền âm nhạc của một đất nước đang phát triển như Việt Nam, có thể nói rằng trong bốn mươi năm qua chúng tôi đã đi qua được giai đoạn đầu tiên: giai đoạn sưu tầm và phục hồi vốn cổ từ các nghệ nhân tài năng mà trước đó chỉ ở dạng truyền khẩu. Trong giai đoạn này có thể nói rằng vai trò của các nghệ nhân có một ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Tuy nhiên cũng cần phải nhấn mạnh vai trò không kém quan trọng của những thế hệ nhạc sĩ và nhà soạn nhạc đầu tiên của Việt Nam vừa làm nhiệm vụ sưu tầm nghiên cứu vừa làm nhiệm vụ sáng tác, một đặc điểm của bất cứ một nền âm nhạc nào đang trên đường phát triển. Trong thực tế, đặc điểm này là một quy trình đắc dụng trong việc rút ngắn quá trình nghiên cứu và ứng dụng vốn âm nhạc cổ truyền, nền móng tạo ra bản sắc của một nền âm nhạc quốc gia.

Xét trên lĩnh vực sáng tác, quy trình này được thể hiện trong toàn bộ những tác phẩm của các nhà soạn nhạc Việt Nam viết cho thanh nhạc cũng như cho khí nhạc. Có thể quy kết vào mấy dạng thức ngôn ngữ âm nhạc chủ yếu như sau:

- Sáng tác sử dụng thang âm điệu thức dân tộc cổ truyền

- Sáng tác sử dụng hệ thống bình quân luật

- Sáng tác dựa trên thang âm điệu thức hỗn hợp Đông – Tây

Xét trên lĩnh vực biểu diễn thì những dạng ngôn ngữ nói trên viết cho thanh nhạc cũng được thể hiện tương tự trên lối hát dân tộc cổ truyền, lối hát theo kỹ thuật của nước ngoài và lối hát hỗn hợp mà các nhà nghiên cứu đang dày công xây dựng để có một phương pháp thanh nhạc Việt Nam dân tộc – hiện đại. Trong lĩnh vực khí nhạc, vấn đề phức tạp hơn nhiều. Chúng tôi vẫn còn đang trong giai đoạn thể nghiệm, nhất là việc nghiên cứu, cải tiến các nhạc cụ cổ truyền, xác định tính năng các nhạc cụ và phương pháp phối âm phối khí trong hòa tấu dàn nhạc dân tộc. Sự tiến triển của khí nhạc có chậm hơn so với sự phát triển của các thể tài thanh nhạc bởi lẽ tính phổ cập của khí nhạc trong quần chúng bao giờ cũng chậm hơn thanh nhạc. Nhưng chúng tôi cũng đã nhận thức được rằng vai trò của các tác phẩm khí nhạc – với đặc điểm kết tinh và khái quát của nó – là thước đo của sự phát triển của một nền âm nhạc cân đối, hoàn chỉnh. Bởi vậy, bên cạnh sự tồn tại việc chưa giải quyết được trong vấn đề nghiên cứu cải tiến những nhạc cụ cổ truyền đã được bổ sung bởi những tác phẩm viết cho dàn nhạc giao hưởng truyền thống châu Âu và dàn nhạc thính phòng các loại, và những thể nghiệm hòa tấu hỗn hợp kết hợp các nhạc cụ Đông – Tây trong một dàn nhạc. Và trong những bước đi ban đầu trong mấy mươi năm qua, sự kế thừa những di sản âm nhạc của tổ tiên và sự tiếp thu những kinh nghiệm có giá trị qua sự trao đổi với các nước láng giềng trong khu vực cũng như các nước khác trên thế giới đã giúp cho công tác nghiên cứu của chúng tôi hoàn thành bước đầu nhiệm vụ khó khăn và nặng nề của mình.

Chặng đường trước mắt trong những năm tới đang đặt ra yêu cầu cấp bách phải hoàn thành một cuốn lịch sử âm nhạc Việt Nam. Vấn đề này có tính chất quyết định. Nếu như chúng tôi đã tạm hoàn thành giai đoạn tập hợp được những gì có thể sưu tầm được trong di sản âm nhạc của tổ tiên để lại trải qua những thời gian dài đã lãng quên mất mát đi không ít, thì trong chặng đường trước mắt, công việc hệ thống hóa lại những di sản đó là công việc tối cần thiết. Để biên soạn được một công trình lớn có tầm vóc của một bộ lịch sử âm nhạc Việt Nam hoàn chỉnh, chúng tôi có nhu cầu rất lớn về sự hiểu biết trong giao lưu và đối chiếu với các phương pháp làm việc của các quốc gia lân bang. Tôi hy vọng rằng quan hệ hiểu biết giữa các nền âm nhạc trên thế giới mà kết quả của nó sẽ giúp ích rất nhiều cho chúng tôi thực hiện được ý định đó sẽ được phát triển nhiều hơn nữa trong khuôn khổ những hoạt động của CIM và CIMT.

Ngoài ra, rất nhiều vấn đề khác cũng tương đối nóng bỏng mà giới nhạc của chúng tôi cần quan tâm và nghiên cứu. Chẳng hạn như vấn đề thưởng thức và phát triển âm nhạc trong thanh niên ở nông thôn. Hay vấn đề giáo dục âm nhạc: Trong nhà trường chúng ta cần lấy giáo dục thẩm mỹ hay giáo dục kỹ năng là chính? Tại sao trẻ em vẽ được mà không soạn nhạc được? Vấn đề hệ thống âm luật và phương pháp ký âm theo lối Việt Nam khi chơi nhạc dân tộc; Vấn đề xây dựng và hoàn chỉnh đội ngũ những người làm công tác phê bình âm nhạc chuyên nghiệp; Vấn đề điện tử hóa các nhạc cụ cổ truyền…

Đương nhiên việc xây dựng và phát triển nền âm nhạc cần giữ đúng vai trò của nó trong chương trình xây dựng và phát triển nền văn hóa mới và con người mới. Mục tiêu chiến lược đặt ra cho người làm nghệ thuật ở đất nước chúng tôi trong lúc này là cần phải "phát triển và nâng cao chất lượng các hoạt động văn hóa, văn nghệ thích hợp cho mọi người và những hoạt động phù hợp với từng lứa tuổi, từng địa phương, từng dân tộc, nhằm thỏa mãn nhu cầu văn hóa to lớn và ngày càng tăng của nhân dân…". Thực hiện được mục tiêu nói trên là phải có cả một guồng máy hoạt động đồng bộ và nhịp nhàng và đòi hỏi phải có thời gian. Trong đó, những hoạt động âm nhạc cần phải giữ một vị trí quan trọng.

Sức mạnh kỳ diệu của nghệ thuật âm thanh và nhịp điệu là sự tổng hợp trí tuệ và tài năng của quá khứ và hiện tại, là ngôn ngữ giao cảm tâm hồn và trái tim của hàng ngàn triệu người trên trái đất sẽ là động lực thúc đẩy những quan hệ giao lưu giữa các nền âm nhạc vốn đã có sự gắn bó lâu đời nay càng có cơ hội củng cố và phát triển sâu rộng hơn. Vì trong thời đại chúng ta, sự nghiệp phát triển âm nhạc của từng nước không thể tách rời khỏi những thành tựu trong sự nghiệp âm nhạc của cộng đồng các quốc gia trên thế giới, nhất là quan hệ gần gũi và hiểu biết giữa các nước trong khu vực có tác dụng hỗ trợ rất cần thiết. Giới âm nhạc Việt Nam rất quan tâm và coi trọng nhũng tác động tích cực của quan hệ giao lưu đó. Vì vậy chúng tôi đánh giá rất cao những kết quả của Hội thảo này. Chúng ta đang tiến vào những năm cuối của thế kỷ mà tốc độ phát triển của mọi lĩnh vực ở thời điềm này ngày càng có những đòi hỏi hết sức rộng lớn.

Chúng tôi chân thành mong muốn rằng những kết quả gặt hái được trong lần gặp gỡ này sẽ phát huy tác dụng hỗ trợ và kích thích mạnh mẽ vào đời sống âm nhạc ngày càng phát triển phong phú trên đất nước phồn vinh của chúng ta. "Hòa bình là gốc của âm nhạc". Xin chúc các nhà hoạt động âm nhạc – sứ giả của hoà bình – có nhiều hoạt động sáng tạo thành công hơn nữa để góp phần vào sự nghiệp phát triển âm nhạc trong cộng đồng quốc tế.

Xin chúc Hội thảo thành công tốt đẹp.

Xin cảm ơn Chủ tịch đoàn.

Nguồn : t/c Nghiên cứu âm nhạc (Viện Âm nhạc)